Ieder kind telt. Ieder kind verdient het geliefd te zijn om wie het is en te worden uitgedaagd op het kan. Dat het beseft dat zijn leven waard is geleefd te worden, dat zijn talent en mogelijkheden uit de verf komen, en dat hij de kennis en de vaardigheden, de attitudes en de inzichten verwerft voor volwaardig samenleven en een eerbaar beroep. En, zoals Erasmus ons voorhoudt, het geluk te ervaren om te willen zijn wat je bent. Dat is in Nederland niet voor ieder kind weggelegd. Te veel kinderen groeien op in armoede, lijden onder kindermishandeling of zitten in andere toestanden die hun startpositie en jonge levensloop negatief beïnvloeden. Deze ‘sociale kwestie’ is inmiddels in tal van rapporten en adviezen voor het voetlicht gebracht. Ongelijkheid van kansen is  slecht vanuit maatschappelijke en vanuit financieel-economische optiek, zo is genoegzaam bekend. Maar er ligt hier vooral ook een morele opdracht; komt het niet ieder kind toe te delen in het verheffingsideaal dat ons zo veel gebracht heeft?

Velen zetten zich ervoor in. 

Kansengelijkheid is al langer onderwerp van publiek en politiek debat, vooral in de onderwijswereld. We beseffen echter steeds meer hoezeer armoede en gezinsomstandigheden de uitgangspositie van kinderen bepalen, en ook dat daar wel degelijk iets aan te doen valt. Maar laten we de velen niet vergeten die zich in andere disciplines en verbanden inzetten voor deze kinderen en jongeren, vrijwillig of beroepsmatig. Met elkaar vormen ze een geweldig potentieel, al die mensen die zich in de praktijk van alledag wijden aan deze belangrijke maatschappelijke en pedagogische opdracht: in gezinsondersteuning en opvoedingsvoorlichting, armoedebestrijding en schuldhulpverlening,  babyzorg en vroege-jeugdvoorzieningen, speeltuinen en kinderboerderijen, wijkteams, jeugdhulpverlening en gezondheidszorg, geloofsgemeenschappen en onderwijs, sport en kunsten, bibliotheek, media en kinderboekenschrijvers, jongerenwerk en kindwelzijn, politie en justitie, sociaal ondernemers en de vele bedrijven die van betekenis zijn voor de vorming van jongeren en kansen bieden op sociale mobiliteit. Wie eigenlijk niet? De organisaties van waaruit deze mensen werken, de gemeenten en de Rijksoverheid hebben met elkaar maar één taak, dat is ervoor te zorgen dat dit werk ook daadwerkelijk en zo goed mogelijk uit de verf komt. Het betekent sturing die motiveert, beleid dat werkt, regels die kloppen, aanmoedigen van verbinding, waarborgen van duurzaamheid en geld waar nodig. Wat dat laatste betreft; schraalhans is tot op heden keukenmeester.

Bestuur en beleid kunnen beter

Want wie zich in het overheidsbeleid verdiept moet vaststellen dat een gevoel voor urgentie te wensen overlaat. Je moet het hele Regeerakkoord doorploegen om maar enigszins een beeld te krijgen van wat het Kabinet met deze kinderen en jongeren voorheeft en dat levert een versnipperd en weinig samenhangend beeld op. Een beeld ook dat niet bepaald blijk geeft van een ferme wil. Er zijn gelukkig gemeenten die dat beter doen, al was het maar om dat zij een beter zicht hebben op het geheel en omdat ze het belang van de kwestie scherper zien. Maar worden zij door rijksbeleid en regelgeving voldoende ondersteund in hun jeugdkansenbeleid? Beleid en bestuur zijn bovendien nog sterk verkokerd en veel van de betrokken organisaties weten elkaar niet goed te vinden. Overigens heb ik ondervonden dat dit op het niveau van de dagelijkse praktijk veel minder het geval is. Daar voelen de mensen de hitte van de dag en als ze elkaar leren kennen ontdekken ze dat ze veel aan elkaar kunnen hebben en dat samenwerken loont. Maar kom je op de niveaus waar dit praktijkgevoel ontbreekt, dan scheiden de wegen en domineren de belangen.

Op naar een Jeugdkansenplan
Vandaar dit Jeugdkansenplan. Dit plan gaat over alle en ieders inspanningen die nodig zijn als je effectief wilt werken aan de kwaliteit van leven van deze kinderen en een wervend toekomstperspectief. Het Jeugdkansenplan is een inclusieve benadering die iedereen die zich voor deze kinderen en jongeren inzet een plek heeft en motiveert het best uit zichzelf te halen voor deze opdracht. Die inclusiviteit is er ook het niveau van beleid en bestuur. Het plan bevat de volgende onderwerpen en zet die bij elkaar in een samenhangend verband. Ze zijn ook onderling sterk vervlochten. 1. Ouderkracht 2. Stabiele gezinnen 3. Armoedebestrijding 4. Gezondheidszorg en jeugdhulp 5. Vroege jeugd 6. Onderwijs 7. Vrije tijd van kwaliteit 8. Mentoring 9. Werk 10. Villages to raise a child. In een volgend artikel werk ik dit verder uit.

Het perspectief van Putnam
Vergelijk het met het energiezuinig maken van je woning. Dan beperk je je niet tot één maatregel maar tref je daarvan een hele reeks die met elkaar het beste effect sorteren. Van dikke gordijnen tot zonnepanelen. Van radiatorfolie tot spouwmuurisolatie. Van dubbel glas tot een zuinige cv-ketel. Van geitenwollen sokken tot een warme trui en van vloerisolatie tot een slimme thermostaat. Deze maatregelen verschillen onderling op kosten, impact en op hoe lang het duurt voordat de investering eruit is. Met elkaar en in samenhang leveren ze het beste resultaat. Zo is het ook met de aanpak van kansengelijkheid. Die vergt een verscheidenheid aan maatregelen en dat maakt het een opdracht voor velen. De inclusieve benadering van het Jeugdkansenplan is goed terug te vinden in het betoog van de Harvard-socioloog Robert Putnam in zijn Our Kids[1] (2). In deze wervende en wetenschappelijke doorwrochte publicatie beschrijft hij hoe en hoezeer in de VS de kloof tussen hoog- en laagopgeleid, welgesteld en armlastig, kansrijk en kansarm gegroeid is. Het is in Nederland weliswaar niet zo erg als in de VS, maar voor veel steden en wijken zijn er goede redenen om zijn analyse serieus te nemen. Dat geldt ook voor de oplossingen die Putnam bepleit om de ‘opportunity gap’ aan te pakken.

Het zijn ónze kinderen

Het Jeugdkansenplan is gebaseerd op de remedie die Putnam bepleit. Je kunt kansengelijkheid effectief aanpakken als je aangrijpt op alle relevante factoren en omstandigheden die die kansen uitmaken en dankzij de inzet van velen die zich aan deze belangrijke opdracht wijden. Putnam heeft het niet erg op met omvattende federale programma’s maar ziet de kansen veel meer in lokale en regionale initiatieven die voorbeelden zijn van zo’n inclusieve aanpak. Als voorbeeld noemt hij de Harlem Children’s Zone waar op het niveau van een stadsgebied gewerkt wordt aan de kwaliteit van leven, de vorming en de ontwikkeling van de jeugd, zeg maar vanaf de conceptie tot aan de jaren des onderscheids. Nu is Nederland maar een klein land dus een aanpak op nationaal niveau in combinatie met gemeentelijk initiatief kan hier heel goed. Verder is het van belang goede voorbeelden te scouten die ons inspireren en waaraan we ons op trekken; die zijn er volop. Robert Putnam doet tenslotte een indringend beroep op de maatschappelijke elites van zijn land zich te engageren met de vele kinderen die beter verdienen. Want, zo stelt hij: these kids belong to us, and we belong to them; they are our kids. Geldt deze oproep ook niet ons?

Bestuur en beleid dienen de praktijk
Het Jeugdkansenplan is er dus eerst en vooral voor de velen die zich in de praktijk van alledag inzetten voor deze kinderen en jongeren: ouders en anderen uit de naaste omgeving van de jeugd, vrijwilligers en professionals. Het beleid van de instituties en de overheden is daaraan dienstig. Bestuur en beleid leggen zich tenminste toe op de volgende vijf aandachtspunten:

1. Praktijkrelevantie. Dat de mensen van de dagelijkse praktijk hun werk toegewijd, naar eer en geweten en vakbekwaam verrichten.[2] Dat heeft consequenties voor de governance en voor het agogisch handelen van bestuurders en beleidsmakers.
2. Verbinding. Dat deze mensen elkaar opzoeken en weten te vinden in een gezamenlijke opdracht op wijk- en lokaal niveau. De instituties, de gemeenten en het Rijk volgen dit goede voorbeeld. Het Rijk doet dat door coördinatie en verbinding tussen alle relevante departementen: AZ, BZK, LNV, VWS, OCW, SZW, J&V, EZ en Financiën.
3. Duurzaamheid. Dat die samenwerking op wijk- en gebiedsniveau gekenmerkt wordt door continuïteit. Dat geldt ook voor bestuur en beleid.
4. Beleid dat werkt. Het Jeugdkansenplan biedt de mogelijkheid van een sterkte-zwakte analyse op de hierboven opgesomde terreinen. Op basis daarvan kan aanvullend beleid plaatsvinden en extra geld worden ingezet.
5. Een sterke kennisbasis. Dat dit werk van de dagelijkse praktijk gevoed en ondersteund wordt met wetenschappelijke kennis. Dit veronderstelt een onderzoeksprogramma waarin alles wat we al weten over de aanpak van jeugdkansen gebundeld wordt, dat zicht geeft op werkende praktijken en dat nieuwe initiatieven wetenschappelijk begeleidt.

Overigens is dit Jeugdkansenplan voor mij het kader waarbinnen ik me al jaren inzet voor de velen die zich in mijn wijk Feijenoord met de jeugd engageren. Wie daar meer over wil weten, ik deel het graag. Laten we met elkaar gaan voor deze kinderen en jongeren. Vele handen maken licht werk. Is het geen prachtige opdracht?

Dat was het eerste onderdeel van een tweeluik. Het tweede deel volgt binnenkort. 

[1] Robert Putnam. Our Kids. The American Dream in Crisis. New York 2015

[2] Deze trits in ontleend aan Howard Gardner’s kenmerken van Goed Werk: engagement, ethics en excellence.

Leraren doen er bij hun eisen en acties goed aan steun en draagvlak te zoeken bij burgers, in eerste instantie bij burgers met schoolgaande kinderen. Ouders hebben immers groot belang bij goede leraren die navenant betaald worden en die van passende arbeidsvoorwaarden kunnen profiteren. Dat is niet alleen een belang van ouders, het is een verantwoordelijkheid en een opdracht. Laten leraren daarom op 6 november a.s. de stakingsdag aangrijpen om een begin te maken met een hecht en krachtig bondgenootschap.

Vanwaar dit pleidooi?

Ouders hebben volgens de wet de primaire verantwoordelijkheid voor de opvoeding en vorming van hun kinderen. Die verantwoordelijkheid houdt eerst en vooral in dat ze daar zelf werk van maken. Die verantwoordelijkheid impliceert ook dat ze heel zorgvuldig zijn in de keuze van personen aan wie ze hun kinderen toevertrouwen voor die opvoeding en vorming. Leraren zijn zulke personen. Die zorgvuldigheid betekent in elk geval dat ouders goed kijken welke school voor hun kind het meest geschikt is, en dat ze zich vergewissen van de toewijding en vakbekwaamheid van de leraren. Ouders horen leraren daarop te bevragen en zo nodig aan te spreken, en leraren moeten beseffen dat ouders dat met recht en reden doen.

Maar dan ook boter bij de vis. Als ouders goede leraren willen voor de vorming van hun kostbaarste bezit dan moet je niet voor een dubbeltje op de eerste rang willen zitten. Dan moet je je als ouder bekommeren om het salaris van leraren en om arbeidsomstandigheden die maken dat ze hun werk gemotiveerd en naar beste vermogen verrichten. Ook respect en waardering van ouders voor de leraren hoort daarbij. Nu hebben ouders weinig te zeggen over de arbeidsvoorwaarden van leraren, maar dat laat onverlet dat ze er groot belang bij hebben dat die goed op orde zijn. Sterker nog, er ligt hier een opdracht aan ouders; ze zijn het aan hun kinderen verplicht. Ouders kunnen zich op meerdere manieren voor dit belangrijke doel in zetten.

In de eerste plaats door hun -overigens beperkte- formele invloed maximaal aan te wenden om het financiële en personele beleid van het schoolbestuur in positieve zin te beïnvloeden. Ouders benutten daarvoor de medezeggenschap. Maar ze kunnen zich ook richten tot de Raden van Toezicht van de schoolbesturen; die zijn er immers voor erop toe te zien dat schoolbesturen de beslissingen nemen die in het belang zijn van de ouders en van de samenleving. Leraren kunnen ouders daarbij van munitie voorzien, en dan helpt het als leraren en ouders elkaar goed weten te vinden.

In de tweede plaats kunnen ouders informele invloed uitoefenen op het lerarenbeleid. Zij hebben immers als burgers belang bij goede publieke voorzieningen. Bovendien zijn ze belastingbetalers op grond waarvan ze bij de overheid aanspraak mogen maken op waar voor hun geld. Dit geldt overigens ook voor burgers zonder (schoolgaande) kinderen; zijn zij niet evenzeer gebaat bij goed onderwijs? Burgers vormen met elkaar een enorm electoraat, dus als er bij hen een beweging ontstaat die aangejaagd wordt door een sterk en doorleefd besef van de urgentie dan moet dat van invloed zijn op de inzet van politieke partijen en op het overheidsbeleid. Weten leraren de burgers voor hun zaak te winnen, dan hebben ze een machtige medestander.

In de derde plaats. Stel je nu eens voor dat er onder burgers mensen opstaan die zich op een vergelijkbare wijze als Hugo Borst druk maken over de problemen waar scholen en leraren mee kampen. Dan moet je het dus hebben van bekende en goocheme Nederlanders die goed in staat zijn de publieke opinie en de politiek te doordringen van de ernst van de situatie. Nu was de actie van Borst een spontane, ingegeven vanuit authentieke verontwaardiging en zorg over wat er in de verpleeghuizen aan de hand is. Maar je kunt zulk initiatief ook uitlokken. Misschien volstaat het om potentiele voorvechters uit de burgerij op het idee te brengen om zo’n acties op touw te zetten. Want dat er zulke personen zijn lijdt geen twijfel. Hier in Rotterdam zou dat Lee Towers kunnen zijn.

Ten vierde. Leraren zijn er terecht verontwaardigd over dat ze nauwelijks iets gemerkt hebben van de vele miljarden die de afgelopen jaren in het onderwijs gestoken zijn. Maar dat geldt dan toch ook voor de burgers die via de blauwe brief hun bijdrage hebben geleverd aan die publieke middelen? Laat hen dan delen in de emotie die de leraren hebben over deze gang van zaken, op zijn minst door hen te informeren over bevindingen van het onderzoek van Frans van Haandel c.s. Ook dat zal de zaak wat beter op scherp zetten.

Kortom. Burgers, al dan niet met schoolgaande kinderen, kunnen voor leraren een machtige medestander zijn in hun strijd voor salaris, werkdrukvermindering en andere gerechtvaardigde arbeidsvoorwaarden. Burgers hebben immers allemaal belang bij goed onderwijs. Maak daarom gemene zaak met hen en benut de Dag van de Leraar op 5 oktober om daarmee een begin te maken. Daarna zijn er nog vele mogelijkheden en gelegenheden om tot een hecht en krachtig bondgenootschap te komen. Grijp dus je kansen, leraren van Nederland!

Het bijpassende muziekfragment: https://youtu.be/bovhMnyQkbw

Het zou toch wel heel raar zijn als onderwijsgevenden niet in actie komen voor hun arbeidsvoorwaarden. Ik kan geen leraar tegenkomen of hij klaagt over werkdruk en over de manier waarop hij door overheid, bestuur en samenleving bejegend wordt. De burnout in het onderwijs is de hoogste van alle maatschappelijke sectoren. De sturing vanuit overheid en bestuur belemmert de armslag die nodig is het onderwijs zo te verzorgen dat het optimaal tegemoetkomt aan wat de jeugd aan onderwijs en vorming nodig heeft. Nog maar enkele jaren geleden was de Arena gevuld met een massa leraren die zich tegen het passend onderwijs keerden. Waar zijn zij gebleven? Moeten de ouders van de vele thuiszitters nu de kastanjes uit het vuur halen? Zelfs al zouden leraren niet voor zichzelf in actie komen, dan toch zeker voor de jeugd voor wie ze werken?

Er is dus alle reden tot actie, en met Jelmer Evers ben ik het ook eens dat de klassieke vorm van staken niet de beste manier is om aandacht te vestigen op je arbeidsomstandigheden. Na een dag hossen op het Malieveld heb je het wel gehad en langdurig nietsdoen is voor leraren ook geen optie. Bovendien geven dergelijke demonstraties blijk van een povere didactiek. Juist van leraren mag je toch verwachten dat ze bij de vormgeving van hun acties gebruik maken van hun brede handelingsrepertoire om anderen effectief iets bij te brengen? Waarom dan geen acties op touw zetten die naast die aandachtfunctie ook een directe positieve invloed hebben op de kwaliteit van je beroepsuitoefening en dientengevolge aan de vorming en ontwikkeling van de jeugd? Daarvoor doe ik hieronder de suggestie voor twee acties die – zeker in combinatie uitgevoerd- een sterk effect hebben op de doelen die je met een staking hebt: aandacht vragen en onderwijs verbeteren. Ik noem ze de Er-Op-Uit Actie en de Minder-Is-Meer-Actie. Ik beschrijf ze eerst en licht ze daarna toe.

1. De Er-Op-Uit Actie
De school gaat een week dicht. De leraren benutten die week voor een intensieve verkenning van de leefwereld van hun leerlingen en  van hun dagelijkse activiteiten, en voor een kennismaking met de personen die er in hun leven toe doen. Zoals ouders en anderen in de naaste omgeving van de jeugd, de velen die zich vanuit disciplines als de babyzorg, speeltuin, kinderopvang, sport, kunstbeoefening, scouting, jongerenwerk, jeugdzorg, de supermarkt waar ze een baantje hebben, de plek waar ze de maatschappelijke stage doorbrengen en wat dies meer zij. Ze zullen velen ontmoeten die zich beroepsmatig dan wel vrijwillig, bewust of onbewust, inzetten voor de jeugd.  Organisatorisch hoeft deze actie niet ingewikkeld te zijn omdat de leerlingen als gids fungeren; zij nemen hun leraren mee naar de plekken waar het voor hen gebeurt en naar de personen die er voor hen toe doen. Zoals als Ralph McTell ooit zong: ‘Let me take you by the hand, and I’ll show something that makes you change your mind’.

Op deze manier krijgen leraren inzicht in en gevoel voor de dagelijkse wereld van hun leerlingen. Leraren komen er zo ook achter wie -naast henzelf- relevante anderen zijn in het leven van hun leerlingen en wie zich nog meer inzetten voor hun vorming en ontwikkeling. Ze zullen positief verrast zijn over de intelligentie en authenticiteit waarmee deze medestanders dat werk doen. Zodoende gaan leraren beseffen dat ze er niet alleen voor staan, en dat ze de facto bondgenoten hebben waarvan ze niet wisten dat die bestonden. Het kan arrangementen opleveren waarbij de pedagogische en educatieve opdracht veel meer een gezamenlijke inzet wordt met een slimme taakverdeling. Zo zullen alle partijen leerzame ervaringen opdoen met ‘inverdieneffecten’ op de vorming en ontwikkeling van de jeugd. De Er-Op-Uit Actie is vanuit maatschappelijk, pedagogisch en educatief oogpunt dan ook alleszins verdedigbaar, ja zelfs toe te juichen. En het zal de gunfactor van de leraren aanzienlijk vergroten, zeker als je deze aanpak vergelijkt met de klassieke wijze van staken. En als leraren de smaak te pakken krijgen van deze actie dan plakken ze er toch gewoon nog een week aan vast? De Er-Op-Uit actie biedt een mooi avontuur met een prachtig risico, om met Gert Biesta te spreken.

2. De Minder -Is-Meer-Actie

Deze actie is complementair aan de eerste en heeft een permanent karakter. De Minder-Is-Meer-Actie houdt in dat leraren de verplichte contacttijd met 10% verminderen, dus dat ze 10% minder lesgeven. Die tijdwordt besteed aan alle activiteiten waar leraren nu onvoldoende aan toe komen zoals gezamenlijke reflectie, intervisie, vakoverstijgend initiatief, deskundigheidsbevordering, verdieping, contact met de hierboven beschreven bondgenoten en andere activiteiten die er aan bijdragen dat leraren meer toe- en uitgerust voor de klas staan. De opbrengst daarvan is dat de 90% contacturen die overblijven een veel grotere pedagogische en educatieve kwaliteit hebben, zodat het rendement van die tijdsbesteding een stuk hoger is. Leerlingen zijn met deze werkwijze veel beter af dan met de huidige situatie waarin leraren in een haast permanente staat van overspanning hun werk moeten doen. Derhalve een alleszins verantwoorde en toe te juichen actie omdat die bijdraagt aan de kwaliteit van de beroepsuitoefening en de leeropbrengsten van de leerlingen. 

Waarom deze suggesties?

Contraproductieve governance
Leraren hebben last van de sturing die hen vanwege de overheid en het onderwijsbestuur is opgelegd. Factoren als minimale verplichte contacttijd, prestatie-indicatoren, de aard van het Inspectietoezicht, toenemende maatschappelijke aanspraken en een lage beroepsstatus hebben in combinatie tot gevolg dat de werkdruk onnodig hoog is en de intrinsieke motivatie en de beroepstrots te lijden hebben. Dit schaadt de kwaliteit en de toegevoegde waarde van het onderwijs. Het pedagogisch handelen staat onder druk wat negatieve implicaties heeft voor de passendheid van het onderwijs en er is sprake van een verschraling van het pakket aan kennis en vaardigheden dat leraren de jeugd graag bij willen brengen. Onderwijs kent in vergelijking met andere maatschappelijke sectoren de hoogste burnout en dat neemt nog toe toe: leraren die dit overkomt zijn de thuiszitters van de beroepsgroep. Dit alles is slecht voor de leraren, slecht voor de jeugd, slecht voor de samenleving en slecht voor de belastingbetaler die door dit sturingsmodel onvoldoende waar voor zijn geld krijgt.

Atlassyndroom
Maar scholen en leraren hebben die werkdruk ook aan zich zelf te wijten. Want als de school zichzelf profileert als dé plek waar de jeugd zijn kennis, vaardigheden, vorming en ontwikkeling opdoet, en als leraren het zich voortdurend aan laten leunen dat zij Het Verschil maken, dan moeten ze niet raar opkijken als vanuit de samenleving en de overheid een overvloed van aanspraken en verwachtingen op hen af komt. Het maatschappelijk discours over onderwijs (geëntameerd o.a door Onderwijs2032, Nationale Denktank, Nederland Kantelt en Het Alternatief) doet daar nog een flinke schep bovenop want de centrale boodschap daarvan is Dat Het In de School Moet Gebeuren En Dat de Leraar Dat Moet Doen. Die aanhoudende en breed gepushte overschatting van onderwijs is een dubieuze eer want leraren krijgen daardoor opgedrongen dat de hele vorming en ontwikkeling van de jeugd van hen afhangt en dat is natuurlijk zeer belastend. Het zet de school en de leraar bovendien in een isolement, terwijl je van onderwijs nu juist verwacht dat het een venster op de wereld biedt. Scholen en leraren snijden zich met deze attitude dus flink in de vingers dosage for prozac. Maar leraren die zelf kinderen hebben of die de leefwereld van de jeugd goed kennen kunnen beter weten: hun invloed op de ontwikkeling van de jeugd is een betrekkelijke. Want de leefwereld van kinderen en jongeren wordt bevolkt door een rijk palet aan personen en partijen die zich eveneens, elk vanuit hun eigen optiek en verantwoordelijkheid voor de jeugd inzetten: ouders, vrijwilligers en beroepskrachten uit allerlei leefdomeinen en disciplines die er voor kinderen en jongeren toe doen. Leraren kunnen van die inzet profiteren als ze deze personen leren kennen en hen ook als bondgenoten gaan zien in een gezamenlijke pedagogische en educatieve opdracht. En aangezien vele handen licht werk maken biedt zo’n bondgenootschap kansen op werkdrukvermindering, verbetering van de kwaliteit van het onderwijs en vooral: een perspectief op de beste condities voor de ontwikkeling en de vorming van de jeugd. Met elkaar kun je veel meer voor kinderen en jongeren betekenen dan zonder elkaar.

Als nou zelfs de staatssecretaris het zegt!

Met deze acties kunnen leraren ontsnappen aan de de ‘tirannie die hen het hert doorwondt’ en in het isolement dat zozeer bijdraagt aan hun overbelasting. Ik zou het dus gewoon doen en volgens mij kunnen schoolleiders en onderwijsbestuurders dit alleen maar van harte ondersteunen. Laat leraren er bovendien vanuit gaan  dat tenminste één persoon achter hen staat, staatssecretaris Sander Dekker. Want heeft hij niet bij herhaling gezegd dat als je het gevoel hebt dat je iets doet wat niet bijdraagt aan beter onderwijs of wat niet in het belang is van de leerlingen, dat je er dan gewoon mee stopt? Welke wetten zijn er dan nog en welke praktische bezwaren kunnen er zijn die het omzetten van droom in daad belemmeren? De jeugd zal er wel bij varen.